شهرستان مبارکه در گذرگاه تاریخ و ادب و فرهنگ شهرستان مباركه نگين سبز استان اصفهان و يكي از شهرستان‌هاي بسيار مهم فرهنگي، صنعتي و كشاورزي استان اصفهان مي‌باشد. مركز اين شهرستان شهر مباركه است و مردم اين شهر بيشتر به كشاورزي و صنعتي اشتغال دارند. در اين شهرستان بالغ بر يكصد مركز صنعتي وجود دارد كه از جمله مهمترين آنها مي‌توان مجتمع فولاد مباركه، شركت سيمان سپاهان، شركت پلي اكريل، شركت قند نقش جهان، شركت چيني زرين ايران و... را نام برد. در بخش كشاورزي عمده‌ترين محصولات اين شهرستان برنج، گندم، جو، صيفي و باغ‌هاي ميوه از جمله گيلاس و هلو و زردآلو بوده است. عبور رودخانه زاينده رود از كنار اين شهر و از نزديكي محلات درچه و سرارود و پارك‌هاي ساحلي در كنار ساحل زيباي زاينده رود ازديگر ويژگي‌هاي اين شهرستان مي‌باشد كه تفرجگاه بي‌نظيري براي استراحت و تفريح مردم اين شهر، مسافران وقطب گردشگري است. سابقه تاریخی شهرستان مبارکه نشان می دهد که سکونت گاههای منطقه در کنار حاشیه زاینده رود و حوالی رودخانه شور طی سالیان متمادی شکل گرفته اند و اغلب این آبادیها جزو قدیمی ترین آبادیهای سنتی ایران محسوب می شود. در کتاب جغرافیائی اصفهان که در سال 1294 و حدود 126 سال قبل تالیف شده. در مورد توزیع آب اشاره نموده برداشت آب از زاینده رود اولش آخر بلوک اید غمیش لنجان است. لنجان 69 مادی دارد و قرایه شریک آن 181 قریه است و به قریه های اشترجان، دارجان، هرتامه، دیزی، وینی، بداغاباد، حسن آباد، مبارکه، درچه، کلماران، فیروز آباد، کوهیچه، ملک آباد و کلمکاران اشاره شده است که لااقل پیشه سکونت حدود 1300 سال را دارند. برخی از سکونت گاههای منطقه قلعه ای شکل بوده و با بررسیهای انجام شده سابقه آن مربوط به دوره صفویه است. از برخی سنگ نوشته های قبور و امامزاده ها بر می آید که حتی سابقه شکل گیری آنهابه قرن دوم و سوم هجری هم باز می گردد. کتبیه تختگاه در دوره شاه مربوط به آبادی بارچان حاکی از آنست که شاهان صفوی از منطقه برای شکار و اقامت استفاده می نموده و آبادی نهجیر ( دارای قلعه تاریخی ثبت شده ) ،  قلعه میرزا زمان و حسن آباد قلعه بزی از جمله روستاهائی هستند که با توجه به کاربرد مصالح سنگی ساخت دیوارهای سنگی و تا اندازه ای خشکه چینی، طاق قوسی های بزرگ و کوچک در آنها تعلق به دوره صفویه را تأیید می نماید. شخصيتها، نخبگان و مفاخر شهرستان مبارکه 1. سيدعلی موسوی نسب: يکی از علمای معروف شهرستان مبارکه که زمانی امام جمعه مبارکه و از اعاظم و دانشمندان زمان مظفرالدين شاه قاجار بوده است از تاليفات او مي توان به کتاب دانشوران اصفهان اشاره نمود. 2. حاج سيد محمدعلی مبارکه ای: يکی از مشاهير بزرگ علمی شهرستان متخلص به صفايی و فرزند مرحوم سيدعلي موسوی نسب بوده که مؤلف کتابهای تذکرالقبور و اسرار حج و اسرار و فلسفه احکام و اسلام خالص و انوارالسعاده در فضيلت بنی هاشم و... بوده است. 3. حاج آقا مبارکه ای: از فرزندان مرحوم سيدعلی موسوی نسب و مؤلف کتاب سيری در تاريخ نخست فولاد بوده است. 4. سيد محمد موسوی نسب: مشهور به ميرزا آقا که در سالنامه گنجينه زاينده رود مقاله ای تحت عنوان اهميت عقيده و ايمان در ارتش و فرهنگ به قلم وی درج گرديده است. 5. شيخ محمدرضا شريعت طالخونچه ای فرزند ملازين العابدين از علماء و فضلای اصفهان بوده که ديوان اشعاری از وی به جا مانده است. 6. ملاعلی: يکی ديگر از معاريف شهرستان که در مبارکه مسجدی می سازد (مسجد جامع) و در نجف اشرف مدفون است. 7. مرحوم شيخ محمدتقی جمالی، آقاسيدعبداله دهنوی، حسين مقدس فانی مبارکه ای، ميرزا محمد باقرنقاش باشی، سيدمحمددرخش، عبدالرحمن شاکر مبارکه، محمدحسن فروغی مبارکه ای، دهقان وينيچه ای، ملاملک، شهاب اصفهانی، ملاحسن و ملاهادی از ديگر فرهيختگان عرصه فرهنگ و هنر و از مفاخر علمی فرهنگی شهرستان بوده اند. آثار و ابنیه های تاریخی شهرستان مبارکه آسیاب دولت آباد این آسیاب در ورودی پارک ساحلی سرارود در شهر مبارکه قرار دارد و قدمت آن حدود 100 سال و مساحت آن حدود 400 مترمربع می باشد. در این آسیاب آبی از دو جوی آب که در ضلعهای شمالی و جنوبی آن قرار گرفته است جهت به کارانداختن چرخهای آسیاب استفاده می شود. مالکیت این آسیاب در دست شهرداری مبارکه می باشد. این آسیاب در سال 1374 به صورت کامل مرمت گردید و پس از مدتی به عنوان سفره خانه سنتی کاربری داشته و کاربری فعلی آن انبار می باشد. این اثر با ارزش در مورخه 26/12/87 توسط سازمان میراث فرهنگی به ثبت فهرست آثار ملی ایران رسیده است. حمام نو اين حمام واقع در شهر مباركه با زير بناي دویست و پنجاه متر مربع و قدمت آن مربوط به دوران قاجار است  ودرمرحله پاياني ثبت ملي قرار دارد.مالكيت اين بناي تاريخي در دست شهرداري مباركه است واكنون از آن بعنوان يك رستوران سنتي استفاده ميشود.اين بنا توسط صاحب رستوران مرمت گرديده است. بعلت قرارگرفتن اين بناي تاريخي در مكاني مناسب تعداد بازديد كنندگان ازاين اثر روزانه به بيش از يكصد نفر ميرسد.       قلعه تاريخي نهچير قلعه تاريخي نهچير داراي وسعت بیست هزار متر مربع  و زيربناي بيش از هفت هزار متر مربع است. قلعه نهچير مباركه در تاريخ 76/5/11 به شماره 1895توسط سازمان ميراث فرهنگي به ثبت آثار ملي رسيد. قلعه نهچير ازلحاظ سبك معماري  بصورت قرينه وقسمتي از آن داراي سبك معماري زيباي زنديه و قدمتي مربوط به دوران صفويه وقسمتهايي از آن نيز اوايل قاجار ميباشد.مالكيت اين قلعه قبلاُبصورت خصوصي بوده كه اكنون توسط شهرداري مباركه خريداري گرديده است. قلعه نهچير بصورت مستطيل است و طول آن شمالي- جنوبي وعرض آن شرقي غربي است. دورتادور قلعه برجهاي متعددي قرار دارندارتفاع ديوار قلعه حداقل هفت متر است وپهناي آن حداقل يك متركه در بعضي موارد به دو متر هم ميرسد. اين قلعه شامل مجموعه هاي متنوع و ديدني از قبيل: هفت خانه و حياط كه دو مورد آن بصورت خان نشين بوده، قسمتهاي اداري، بازداشتگاه، اصطبل، دالانهاي تودرتو، انبار،هشتي ها، بادگير، برجهاي كبوترونگهباني، و قسمتهاي گوناگون ديگر ميباشد كه بطوركلي در سبك خود بعنوان يكي از بي نظيرترين قلعه هاي تاريخي در استان و كشور محسوب ميگردد.بعلت بسته بودن دربهاي ورودي قلعه ميزان بازديد كنندگان از آن محدود ميباشد. حمام نهچير اين حمام تاريخي واقع در محله نهچير شهر مباركه با زيربناي سیصد وپنجاه متر مربع و قدمتي مربوط به دوران قاجار است ودر مرحله پاياني ثبت ملي قرار داردكه اكنون بصورت متروكه است و متاسفانه بعلت متروكه بودن در حال تخريب است. بعلت سبك معماري زيبا مهمترين كاربري براي اين حمام تاريخي احداث موزه است.تعداد بازديد كننده از اين مكان بعلت متروكه بودن محدود ميباشد. قلعه صفايي قلعه صفايي در شهر مباركه محله قهنويه واقع شده و مساحت اين قلعه حدود دو هزار متر مربع و قدمت آن مربوط به دوران قاجاراست وداراي دو سردر هشتي دالان و معماري زيبايي ميباشد. اين قلعه در سال 1385 به شماره 18115 توسط سازمان ميراث فرهنگي به ثبت ملي رسيد.مالكيت اين قلعه بصورت خصوصي بوده و بعلت سكونت در آن تعداد بازديد كننده از اين اثر باارزش بصورت محدود است. قلعه آسياباد قلعه آسياباد در شهر مباركه محله صفائيه واقع شده و مساحت اين قلعه حدود پنج هزار متر مربع و قدمت آن مربوط به زمان قاجار است ودر مرحله پاياني ثبت ملي قرار دارد. مسجدآجري اسماعيل ترخان اين مسجد آجري در شهر مباركه محله اسماعيل ترخان واقع شده. اين مسجد در حاشيه زاينده رود ودر بافت تاريخي اسماعيل ترخان قرار گرفته و يك هتل سه ستاره در نزديكي آن در حال ساخت است و ازلحاظ گردشگري هم داراي شرايط بسيار مناسبي ميباشد. امامزاده محمد اين بناي تاريخي و مذهبي در شهر ديزيچه واقع شده و بعلت دارا بودن شرايط زيارتي و سياحتي روزانه پذيراي زائران وگردشگران زيادي است. قلعه بزي اين قلعه تاريخي در كوههاي روستاي حسن آباد شهر ديزيچه قرار دارد ومساحت آن حدود چهارصد  متر مربع و قدمت آن مربوط به دوران اسلام است. اين قلعه شگفت انگيز بعلت واقع شدن در روي كوه و مجاورت با دو غار تاريخي واز لحاظ سبك معماري و همچنين اشرافيت بر دشت مباركه و زاينده رود بعنوان يكي از بهترين پتانسيلهاي گردشگري شهرستان مباركه محسوب ميگردد. غار تاريخي شماره یک قلعه بزي اين غار تاريخي دركوههاي روستاي حسن آباد قلعه بزي شهر ديزيچه قرار دارد و قدمت آن مربوط به دوران پارينه سنگي است. اين غار از جهت تاريخي بودن و اشراف بر دشت مباركه بعنوان يكي از بهترين پتانسيلهاي گردشگري شهرستان محسوب ميگردد. غار تاريخي شماره دو قلعه بزي اين غار تاريخي در كوههاي روستاي حسن آباد قلعه بزي شهر ديزيچه قرار دارد. اين غار نيز از جهت تاريخي و اشرافيت بر دشت مباركه بعنوان يكي از بهترين پتانسيلهاي گردشگري شهرستان محسوب ميگردد. قلعه ورثه ياوري (خان) اين قلعه تاريخي در شهر طالخونچه قرار دارد ومساحت آن حدود هفتصد متر مربع و قدمت آن مربوط به دوران قاجار است كه در مرحله پاياني ثبت ملي قرار دارد. قلعه كاظمي اين قلعه تاريخي در شهر طالخونچه قرار دارد و مساحت آن حدود چهار هزار متر مربع و قدمت آن مربوط به اوايل قاجار است كه در مرحله پاياني ثبت ملي قرار دارد. متاسفانه حريم اين قلعه بعلت سهل انگاريهاي صورت گرفته، احداث ساختمانهاي جديد در روبروي آنرا باعث شده است كه بطور كلي نماي بيروني آنرا تهديد ميكند.اين قلعه داراي قابليت توريستي است. مسجد حضرت قائم مسجد حضرت قائم در شهر طالخونچه واقع گرديده. اين مسجد بصورت آجري و داراي ستونهاي سنگي  بسيار زيبا است. اين مسجد داري قابليتهاي توريستي فرهنگي است.   مسجد امام علي (ع) مسجد حضرت علي (ع) در شهر طالخونچه واقع شده است. اين مسجد داراي چند ستون سنگي زيبا ميباشد. برج كبوتر پنج قلو در پشت مسجد قرار گرفته است و نماي زيبايي به آن داده است.اين مسجد داراي قابليت فرهنگي مذهبي است. مسجد آجري اراضي اين مسجد تاريخي در روستاي اراضي زيباشهر واقع شده است. اين مسجد داري قابليتهاي توريستي فرهنگي است. خانه اربابي زيباشهر خانه اربابي زيباشهر در محله خولنجان واقع شده و قدمت آن مربوط به دوران قاجار- پهلوي است ودر مرحله پاياني ثبت ملي قرار دارد. اين خانه داراي تزئيناتي از قبيل سرستون، پاستون،سردر، تزئينات گچبري و آينه كاري ميباشد. اين خانه زيبا ماهيانه پذيراي تعدادي گردشگر است و داراي قابليت توريستي فرهنگي ميباشد. برج كبوتر چهار قلو اين برج كبوتر در محله خولنجان زيباشهر واقع شده و قدمت آن مربوط به عهد قاجار است ودر مرحله پاياني ثبت ملي قرار دارد. در زير اين برج يك خانه قرار دارد و داراي تزئينات سردر وتاج برج است . اين برج كبوتر زيبا توسط شهرداري زيباشهر خريداري و بطور كامل مرمت گرديد. بهترين كاربري اين برج كبوتراحداث موزه در آن است و بصورت ماهيانه تعدادي از گردشگران از آن ديدن مي نمايند. برج كبوتر هيجده  قلو اين برج كبوتر در محله لنج زيباشهر واقع شده.اين برج كبوتر در نوع خود بسيار زيبا و بي نظير ميباشد . متاسفانه اين اثر تاريخي بدست عوامل طبيعي در حال تخريب است و بايد جهت مرمت آن اقدام گردد.اين برج كبوتر بعلت كم نظير بودن داراي قابليتهاي فراوان در زمينه گردشگري است. برج كبوتر ده قلو اين برج كبوتر در محله لنج زيباشهر واقع گرديده. متاسفانه اين بناي تاريخي نيز بدست عوامل طبيعي در حال تخريب است و در جهت مرمت آن بايد اقدام گردد. اين برج كبوتر نيز داراي قابليتهاي گردشگري ميباشد. خانه اربابي كركوند خانه اربابي شهر كركوند داراي قدمتي مربوط به دوران قاجار است. اين خانه در مرحله پاياني ثبت ملي قرار دارد. اين خانه زيبا توسط شهرداري كركوندخريداري و با كمك و همكاري سازمان ميراث فرهنگي در حال مرمت ميباشد. كاربري در نظر گرفته شده براي اين خانه تاريخي احداث خانه فرهنگ توسط شهرداري كركوند ميباشد. اين خانه تاريخي ماهيانه پذيراي تعدادي از گردشگران است و قابليت خوبي در راستاي جذب گردشگر دارا  است. خانه اربابي حسن آباد بيدكان اين خانه قديمي در روستاي حسن آباد بيدكان شهر كركوند واقع شده است. قدمت اين اثر مربوط به دوره قاجار- پهلوي و در حال ثبت ملي است.اين خانه داراي يك باغ مي باشد و قابليت بسيار خوبي در جهت جذب گردشگر دارد. متاسفانه اين خانه باارزش بدست عوامل طبيعي در حال تخريب ميباشد و در جهت مرمت آن بايد هر چه سريعتر اقدام گردد.